Журналист блокнотӗнчен
Аллӑма ҫӗтӗлсе пӗтнӗ кивӗ блокнот лекрӗ. «1977 ҫул»,— тесе ҫырнӑ малтанхи страницинче. Алфавитлӑ блокнот пулнӑ май, «А» сас палли тӗлӗнче «Айбагар» сӑмаха ҫырнине асӑрхарӑм.
Чим-ха, чим, ахальтен ҫырса хуман вӗт эпӗ ӑна, мӗнле те пулин кӑсӑклӑ япала пуль ӗнтӗ. Вара 34 ҫул каяллахи путишле ӗҫе кула-кула аса илтӗм.
...Редакцирен Чӑваш патшалӑх университетӗнчен практикантка килнӗ. Питӗ маттур хӗр, темиҫе лайӑх заметка ҫырса савӑнтарчӗ те ӗнтӗ.
— Уй-хир ӗҫӗсем ҫинчен ҫырас килет,— сӑпайлӑн кӑна сасӑ пачӗ студентка ирхинехи планеркӑра.
— Хирӗҫлеместӗп, — килӗшрӗ унпа редактор. — Акӑ паян Чаткас енне командировкӑна каймалла. Ҫула май сана Палтиел ... хӑварӗҫ.
Редакци машинине нихӑҫан та ахаль хӑваламан, пӗрре ... тухсан 3-4 колхоза ҫитме тӑрӑшнӑ. «Мир», «Искра», «Восход» колхозсен хирӗсем юнашарах та, виҫӗ корреспондент валли те ҫырмалли пур.
Ӗҫсене вӗҫлесе каялла киле таврӑнтӑмӑр. Пирӗн практикантка ҫав тери савӑнӑҫлӑ, хирте ӗҫлекенсем ҫинчен очерк е тӗрленчӗк ҫырасси ҫинчен пӗлтерчӗ.
Чӑн пулни
Иртнӗ ӗмӗрӗн сакӑр вуннӑмӗш ҫулӗсем. Кивӗ Чукал ялӗнчи пилӗк арҫын Самар тӑрӑхне кӑҫатӑ йӑвалама тухса кайнӑ та, уйӑх ытла унта ӗҫлесе пурӑннӑ хыҫҫӑн киле таврӑнаҫҫӗ. Ульяновскри автовокзал ҫумӗнчи кафере самаях пырӗсене хӗртнӗ хыҫҫӑн билет туянма касса патне пыраҫҫӗ.
— Вӑлатюк, пӑх-ха, пӑх: «Ульяновск — Кивӗ Чукал» маршрут уҫӑлнӑ! — тӗлӗнсе те савӑнса кӑшкӑрса ярать ҫулпа аслӑраххи. Унӑн юлташӗсем те хӑйсен ялне тӳрремӗнех автобуспа ҫитме май пурришӗн хытӑ хӗпӗртеҫҫӗ. Билет туянаҫҫӗ те, тепӗр ҫур сехет ытла вӑхӑт пуррипе усӑ курса каллех кафене кӗреҫҫӗ.
...Автобусра ҫывӑрсах каяҫҫӗ хайхисем. Тутлӑ тӗлӗксем курнӑ пуль, киле ҫитсен мунча кӗрсе тасалма, юратнӑ арӑмсене ыталама ӗмӗтленнӗ ӗнтӗ.
— Ҫитрӗмӗр! Кивӗ Чукал! — хыттӑн кӑшкӑрса пӗлтерет водитель. Пассажирсем тутарла калаҫа-калаҫа урама тухнине курсан, Кивӗ Чукал арҫыннисем те алӑк патне утаҫҫӗ. Анчах ӑҫта вӗсем? Пачах урӑх яла ҫитнӗ вӗт! Автобус остановки ҫине «Старые Чукалы» тесе ҫырса хунӑ пулин те, урӑлсах ҫитеймен арҫынсем хӑйсен ялӗ маррине ӑнкарса илеҫҫӗ-илеҫҫех.
Чӑн пулни
Ӗлӗкрен пыракан йӑлапа, писательсемпе журналистсенчен чылайӑшӗ хушма ят (псевдоним) йышӑнать. Пирӗн редакцире те ҫак йӗрке пурнаҫланса пынӑ. Николай Осипович Падиаров, акӑ хӑй ҫырнӑ статья-заметка айне «Каю» е «Осенин» тесе алӑ пусатчӗ. Петр Иванович Фомин малтан «Хумма Петӗрӗ», каярахпа «Тусли» ятпа ҫыратчӗ. Василий Федорович Чураков «Сарри» хушма хушамат йышӑннӑ. Геннадий Семенович Смаев «Гендоз» пулса тӑчӗ. Мана ӗҫе пуҫӑнсанах юлташсем «Анаткас» ят пачӗҫ. «Купӑс Иванӗ» те, «Ивмих» та, «Упиади» те эпех. Владимир Николаевич Михайлов «Ула Тимӗр» пулса сӑвӑ хыҫҫӑн сӑвӑ шӑрантаратчӗ...
Пӗр сотрудник тивӗҫлӗ канӑва кайрӗ те, ун вырӑнне ҫӗннине йышӑнтӑмӑр. Ҫынни паллӑччӗ-ха районта: унӑн сӑввипе Шӑмӑршӑ гимне ҫырнӑ. Виталий Николаев ҫаннисене тавӑрсах ӗҫе пуҫӑнчӗ.
— Ҫынсен пурин те псевдоним пур, мана та тупса парӑр-ха! — терӗ вӑл ирхи планеркӑра.
Хайхи пурте пуҫ ватма тытӑнтӑмӑр: мӗнле хушма ят шыраса тупмалла-ха ун валли?
Чимӗр-ха, чимӗр, Виталий шӑп та лӑп «операция «Ы» и другие приключения Шурика» кинокомедири тӗп сӑнар пекех вӗт!
Ӗнерхи каҫ тӗлне республикӑри виҫӗ районти хӑш-пӗр ялта электричество пулман. Муркаш, Вӑрмар тата Шӑмӑршӑ районӗсенче пурӑнакансем ҫутӑ ҫукки пирки шӑнкӑравласа пӗлтереҫҫӗ.
Паянхи ир тӗлне тӑватӑ ялта ҫутӑ пулман. Вӗсенче – 677 кил, унта 1 пин те 321 ҫын пурӑнать. Хальхи вӑхӑтра республикӑра авариллӗ 4 бригада ӗҫлет. Пӗтӗмпе – 11 ҫын, 4 техника.
Туризм
Хальлӗхе йывӑҫ ҫуртра та — ҫӑтмах!
Туризма аталантармалли программӑпа килӗшӳллӗн, ҫывӑх ҫулсенче Баскак паҫҫулккинче виҫӗ хутлӑ эко-гостиница тума палӑртнӑ.
Ҫук, ку пӗрре те шӳтлесе калани мар: пирӗн тӑрӑх туристсем валли ҫав тери илемлӗ пулнине Мускав та ӑнланса илнӗ. «Чӑваш вӑрманӗ» Наци паркӗ малашне Раҫҫейри чи илемлӗ вырӑнсенчен пӗри пулмалла.
Проектпа смета документацине хатӗрлес ӗҫ пуҫланнӑ та ӗнтӗ. Строительствӑри мӗнпур вӑрттӑнлӑха уҫса памӑпӑр — асаттесем тытман упа тирне сӳме хушманнине асра тытар. Ҫакна ҫеҫ калар: хӑна ҫурчӗн комплексӗн пӗтӗмӗшле хакӗ 50 миллион тенкӗрен кая лармӗ. «Мускавшӑн ҫак укҫа нумай-и вӑл?» — тейӗҫ хӑшӗсем. Бюджет укҫи питӗ шутлӑ пулнине, ҫиччӗ виҫсе пӗрре касма тивнине манар мар.
Туризма аталантарас тесен, районта тирпей-илем енӗпе ҫав тери нумай ӗҫлемелле. Шӑтӑк-путӑк ҫулсемпе, ҫӳп-ҫап тӑкса тултарнӑ ҫырмасемпе, хыт-хура ҫеҫ ашкӑрса ӳсекен пушӑ ҫуртсен пахчисемпе эпир туристсене илӗртме пултарӑпӑр-ши?
Тирпей тума чӑн малтан район центрӗнчен пуҫламалла.
Паян ирхи 7 сехет валли республикӑра 12 муниципалитетри 79 ял ҫутӑсӑр пулнӑ: Вӑрнар, Канаш, Йӗпреҫ, Куславкка, Хӗрлӗ Чутай, Сӗнтӗрвӑрри, Муркаш, Вӑрмар, Ҫӗрпӳ, Шӑмӑршӑ, Ҫӗмӗрле, Етӗрне районӗсем.
Аса илтерер: шӑматкун каҫхине пӑрлӑ ҫумӑра пула 17 муниципалитетра электроэнерги сӳннӗ. Раштавӑн 12-мӗшӗ тӗлне 214 ялти 55 пин ҫын ҫутӑсӑр ларнӑ. Бригадӑсем талӑкӗпех ӗҫлеҫҫӗ. Хамӑраннисем ӗлкӗрейменрен кӳршӗ регионсенчен те специалистсене чӗннӗ.
Хальхи вӑхӑтра энергетиксен 72 бригади ӗҫлет. Пӗтӗмпе – 235 специалист, 92 техника.
Нумаях пулмасть республикӑра пӑрлӑ ҫумӑр ҫуса шар кӑтартрӗ. Ӑна пула Шӑмӑршӑ районӗнчи Палтиел ялӗнче те электроэнерги линийӗ сиенленнӗ.
Вырӑнти тӳре-шара ӑна юсас тесе тӑрӑшнӑ-ха, анчах пӗр пӳрт вӑрах вӑхӑт ҫутӑсӑр ларнӑ. Мӗншӗн тесен электросеть организацийӗ ҫав электролини вӗсен территорине кӗменнине каланӑ.
Прокуратура электросеть организацийӗ тӗлӗшпе представлени ҫырсан тин пӑр вырӑнтан тапраннӑ.
2022 ҫул — республикӑн мухтавлӑ ҫыннисен ҫулталӑкӗ
Килти библиотекӑна тирпейленӗ чух аллӑма хитре хуплашкаллӑ хулӑнах мар кӗнеке лекрӗ. 1976 ҫулта Шупашкарта пичетленсе тухнӑ «Соты жизни», авторӗ — Михаил Козлов. Хуплашкан шал енне мана ырӑ сунса ҫырни те пур: «Хисеплӗ ентешӗме Иван Саландаев журналиста — автортан.
Ӗҫчен пул, маттур пул! Маншӑн Шӑмӑршӑ тӑрӑхӗ питӗ хаклӑ. Тӑван яла ҫитсе шӑпчӑк юррине тӑраниччен итлесчӗ. Михаил КОЗЛОВ — Раҫҫей Наукӑсен Академийӗн (РАН) Зоологи институчӗн тӗп наука сотрудникӗ, биологи наукисен докторӗ».
Нумай ҫул каялла Шупашкарта Михаил Алексеевичпа тӗл пулни асӑма килчӗ. Эпӗ ун чух Пичет ҫуртне хамӑн ӗҫпе пынӑччӗ, паллакан журналистсемпе те тӗл пулса калаҫрӑм. «Советская Чувашия» хаҫатра ӗҫлекен Лев Васильевпа сӑмахласа ларнӑ чух пӳлӗме тирпейлӗ тумланнӑ, ӑшшӑн кулса пӑхакан вӑтам ҫулсенчи арҫын кӗрсе тӑчӗ. Журналистпа хӑна пӗр-пӗрне ыталаса илчӗҫ. Тахҫанхи пӗлӗшсем иккен вӗсем. Алӑ тытса паллашнӑ чух хӑна мана та ыталаса хӑй Шӑмӑршӑ районӗнчи Асанкасси ялӗнче ҫуралса ӳсни ҫинчен пӗлтерчӗ:
— О-о-о, тахҫанах кайнӑ ӗнтӗ эпӗ тӑван ялтан тӗнче касма!
Истори страницисене уҫсан...
Ульяновск облаҫӗн пирӗнпе кӳршӗллӗ Сӑр (Сурский) районӗнче «Кезьмин замокӗ» текен авалхи кермен — туристсене хӑй патне илӗртекен вырӑн пур. 12 метр ҫӳллӗш, архитектура тӗлӗшӗнчен питӗ илемлӗ ҫак усадьбӑра 1830-1890 ҫулсенче пуян купса В.П.Крылов пурӑнни паллӑ.
Кам-ха вӑл Крылов тата Шӑмӑршӑпа хӑш енчен ҫыхӑннӑ? Хамӑр тӑрӑха туристсене чӗнетпӗр пулсан, пирӗн Крылов купса ҫинчен те каласа пама пӗлмелле.
Василий Петрович Крылов хӑй вӑхӑтӗнче питӗ паллӑ та пуян ҫын пулнӑ, II Александр патшан арӑмӗ Екатерина Долгорукова ҫумӗнче службӑра тӑнӑ. Паллӑ мар сӑлтавсене пула Крылов службӑна пӑрахса Чӗмпӗр кӗпернине пурӑнма куҫать. Кунта вӑл поместье туянать те тӳрех строительство ӗҫӗсене пуҫӑнать: малтанах кирпӗчрен тунӑ чиркӗве юсаса ҫӗнетет, унтан «викторианский» стильпе замок ҫӗклет. Хӑйӗн ӗмӗчӗсене пурнӑҫа кӗртме Чӗмпӗр кӗпернинчи паллӑ сӑрт-ту инженерне Владимир Брюхатыя чӗнсе илет, замок тӑвас ӗҫе ертсе пынӑшӑн ӑна 100 пин тенкӗ тӳлет.
Икӗ хутлӑ кермене пилӗк ҫул хушшинче кӗпернери чи чаплӑ ӑстаҫӑсем туса лартнӑ.
2022 ҫул — Чӑваш Республикинчи мухтавлӑ ентешсен ҫулталӑкӗ
Республикӑра мухтавлӑ ентешсен ҫулталӑкӗ пынӑ май, шкулта вӗренекенсем те паллӑ ҫынсем ҫинчен нумайрах пӗлме тӑрӑшаҫҫӗ. Аслӑ мӑнукӑм та акӑ «Нарспи» поэма авторӗн Константин Васильевич Ивановӑн кун-ҫулӗпе интересленме тытӑннӑ, ҫуллахи каникул кунӗсенче класӗпех чаплӑ поэт ҫуралса ӳснӗ Слакпуҫ ялне кайса курма шутлаҫҫӗ.
— Пирӗн Шӑмӑршӑ ялӗнче те ҫӗр-шывӗпех палӑрнӑ Иванов ҫуралнӑ, — терӗм мӑнукӑма. — Иван Филиппович Иванов. Шел, ун ҫинчен ентешсем пӗлсех каймаҫҫӗ. Наукӑшӑн пысӑк пӗлтерӗшлӗ хӑш-пӗр ӗҫӗ халӗ те патшалӑх вӑрттӑнлӑхӗ шутланать.
Иван Ивановӑн кун-ҫулӗпе эпӗ хӗрӗх ҫул каяллах интересленме пуҫланӑччӗ. Шӑмӑршӑри Илпек урамӗнче пурӑннӑ Илья Васильевич Муллин пенсионер мана Иван Филиппович пирӗн районтан тухнӑ пӗрремӗш профессор пулнӑ тесе пӗлтернӗччӗ.
Эпӗ унпа малтанласа килӗшмерӗм: пӗрремӗш профессор Тури Чаткасра ҫуралса ӳснӗ Семен Федорович Сайкин тесе шутлаттӑмӑр вӗт-ха!
Ҫук иккен: Сайкин доктор диссертацине 1965 ҫулта хӳтӗленӗ пулсан, Иванов унран 29 ҫул маларах — 1936 ҫултах — биологи наукисен докторӗ пулса тӑнӑ.
+13.3 °C